डा. उत्तम उपाध्याय न्यौपाने
ज्योतिष एवं वास्तु विज्ञ
नेपालको हिन्दू संस्कारमा घटस्थापना एउटा अत्यन्तै पवित्र र महत्वपूर्ण अनुष्ठान हो। घटस्थापना विशेषगरी दशैँ पर्वको पहिलो दिनलाई जनाउँछ, जसले हिन्दू धर्मको एक महत्त्वपूर्ण धार्मिक अनुष्ठानलाई प्रतीकात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्छ। दशैँको मुख्य दिनहरूमा घटस्थापना गरिन्छ, जसलाई घरमा शान्ति, समृद्धि र देवी दुर्गाको आशीर्वाद प्राप्त गर्न महत्वपूर्ण मानिन्छ। यो लेखमा, घटस्थापनाको नेपालमा संस्कार, संस्कृति, इतिहास, महत्त्व, विधि र विधानसहित आवश्यक सामग्रीहरूको बारेमा विस्तृत जानकारी प्रदान गरिनेछ।
घटस्थापनाको इतिहास
नेपालमा घटस्थापनाको इतिहास निकै पुरानो छ। यो हिन्दू धर्मको वैदिक कालदेखि चलिआएको एउटा अनुष्ठान हो, जसले देवी दुर्गाको पूजा र उनीप्रतिको सम्मानलाई जनाउँछ। घटस्थापनामा देवी दुर्गालाई आह्वान गरिन्छ, जसले असुर शक्तिहरूसँगको लडाइँमा विजय प्राप्त गरिन्। यस दिनको धार्मिक महत्त्व यस अर्थमा छ कि यो शक्तिशाली देवी दुर्गाको प्रतीकात्मक रूपमा देवी शक्तिको आह्वानको दिन हो।
नेपालमा घटस्थापनाको प्रचलन विशेष गरी लिच्छवि र मल्लकालमा अझ बढी बढेको मानिन्छ। नेपालका विभिन्न सभ्यतामा यो अनुष्ठानलाई एक पवित्र कार्यको रूपमा मानिदै आएको छ। लिच्छवि र मल्लराजाहरूले देवीको पूजा र अर्चनामा महत्व दिएपछि घटस्थापनालाई शासक वर्गको संरक्षण पनि प्राप्त भयो।
घटस्थापनाको महत्त्व
घटस्थापनाले हिन्दू संस्कारमा नयाँ वर्षको सुरुवातलाई जनाउँछ। यो दशैँको पहिलो दिन हुन्छ र यस दिनलाई देवी दुर्गाको विशेष अनुग्रह प्राप्त गर्ने अवसरको रूपमा लिइन्छ। घटस्थापनाले दसैँको पहिलो चरणको संकेत दिन्छ, जसलाई शुभारम्भ मानिन्छ। घटस्थापनाको समयमा, घर-घरमा जमरा राखिन्छ र देवी दुर्गालाई प्रसन्न बनाउनका लागि विभिन्न पूजाका सामाग्री प्रयोग गरिन्छ। यो दिन शक्ति, समृद्धि र धैर्यको प्रतीक मानिन्छ, जसले सम्पूर्ण दसैँको औपचारिकता र पवित्रता सुरु गर्छ।
घटस्थापना विधि र विधान
घटस्थापनाको धार्मिक विधि निकै पवित्र र विस्तृत हुन्छ। यसमा देवी दुर्गालाई पूजाआजाका लागि आह्वान गरिन्छ। यो अनुष्ठान घरमा, विशेष गरी पूजा कोठामा वा पूजास्थलमा गरिन्छ। घटस्थापना गर्नका लागि तलका विधिहरू अनुसरण गरिन्छ:
१. स्थान र दिशा
घटस्थापनाका लागि पूजा कोठामा एउटा शुद्ध स्थान चयन गरिन्छ। स्थान पूर्व वा उत्तर दिशामा हुनु उपयुक्त मानिन्छ, किनकि यी दिशाहरू शुभ मानिन्छन्। पूजा गर्ने ठाउँ शुद्ध र सफा हुनुपर्छ।
२. घट स्थापना
घटस्थापनाको मूल प्रक्रिया भनेको ‘कलश स्थापना’ हो। कलश (घट) एक शुद्ध तामाको वा माटोको भाँडो हो जसमा पवित्र जल, अन्न, सुपारी, नरिवल, तथा पान राखिन्छ। यो कलश देवीको प्रतीक हो र यसलाई पूजा स्थालको बीचमा स्थापित गरिन्छ। घटस्थापनाका लागि कलशमा तलका सामग्रीहरू राखिन्छ:
शुद्ध जल
अष्टधातु वा चाँदीको सिक्का
पवित्र माटो (अन्तरिक्षी माटो)
सुपारी
पाँच वटा पानको पातहरू
हल्दी र कुंकुमको टीका
नरिवल
सात प्रकारका अन्नहरू (जमरा राख्न प्रयोग गरिन्छ)
३. जमरा राख्ने विधि
घटस्थापनामा जमरा राख्ने अनुष्ठान मुख्य आकर्षण हो। जमरा विभिन्न अनाज (जौ, मकै, गहुँ….) प्रयोग गरी पूजा स्थानमा राखिन्छ। जमरा राख्ने विधि यस्तो हुन्छ:
पवित्र माटोमा जौ, गहुँ, मकै जस्ता अन्नहरू रोपेर ती माटोलाई पानीले सिंचित गरिन्छ।
नौ दिनसम्म पानी हालेर माटोमा अन्नलाई अंकुराउने प्रक्रिया गरिन्छ। दशैँको दशौं दिन (विजया दशमी) मा यी जमराहरूलाई देवीको प्रसादको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
जमराको पहेँलो रंगलाई देवी दुर्गाको आशीर्वादको प्रतीक मानिन्छ। यो समृद्धिको प्रतीक हो।
४. देवी दुर्गाको आह्वान
घटस्थापनामा देवी दुर्गाको आह्वान गर्नु सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष हो। देवीलाई आह्वान गर्दा विशेष मन्त्रहरूको उच्चारण गरिन्छ। पुरोहित वा परिवारका पूजारीले निम्न मन्त्रहरू उच्चारण गर्दै देवीलाई आह्वान गरिन्छ:
“ॐ दुर्गायै नमः” (दुर्गाको पूजा गर्न)
देवीलाई प्रसन्न पार्नका लागि दुर्गा सप्तशतीको पाठ गरिन्छ। साथै, दशैँको समयमा दुर्गाको नौ रूपहरूको पूजा पनि गरिन्छ।
५. पूजाका आवश्यक सामग्रीहरू
घटस्थापनाका लागि विभिन्न सामग्रीहरू आवश्यक पर्छन्। ती सामग्रीहरू निम्न छन्:
फूल (मखमली, सयपत्री, गोदावरी)
धूप, दीप, घिउको बत्ती
पानको पात, सुपारी
अबिर, हल्दी, चन्दन
अक्षता (चामल र कुंकुम मिसाइएको)
फलफूल (नरिवल, स्याउ, केरा)
प्रसादका लागि मिठाइहरू, पिठोबाट बनेका सामग्रीहरू
घटस्थापनाको विशेष महत्त्व
घटस्थापनाको धार्मिक महत्त्व त छँदैछ, साथै यसले समाजिक, सांस्कृतिक र मनोवैज्ञानिक पक्षमा पनि गहिरो प्रभाव पार्छ। नेपाली समाजमा घटस्थापनाले पारिवारिक एकता र सामाजिक सम्बन्धलाई बलियो बनाउन मद्दत गर्छ। घटस्थापनाका बेला घर-घरमा सफाइ र साजसज्जाको विशेष ध्यान राखिन्छ, जसले धार्मिक वातावरणलाई अझ पवित्र बनाउँछ।
घटस्थापनाको अर्को महत्त्व भनेको यसको आत्मीयता हो। दशैँ नेपाली समाजको सबैभन्दा ठूलो पर्व हो, र यस पर्वले सबैलाई एउटै धागामा बाँध्छ। दशैँमा घटस्थापना परिवारको सबैभन्दा पवित्र कर्तव्य हो, जसले सबैलाई देवी दुर्गाको शक्ति र अनुग्रह प्राप्त गर्न प्रेरित गर्छ।
घटस्थापनासँग सम्बन्धित धार्मिक कथा
घटस्थापनासँग जोडिएको धार्मिक कथा अनुसार, देवी दुर्गाले महिषासुर नामक राक्षसलाई पराजित गरिन्। देवीले महिषासुरलाई पराजित गर्न नौ दिनसम्म युद्ध गरिन् र दशौँ दिन विजय प्राप्त गरिन्। घटस्थापना यस विजयको प्रतीक हो, जहाँ देवताहरूले देवीको आराधना गर्दै विजय प्राप्त गरे। घटस्थापनाको दिन देवीको शक्तिको आह्वान गरी असुर शक्तिहरूको नाश गर्न प्रेरणा लिइन्छ।
वर्तमान समयमा घटस्थापना
नेपालमा घटस्थापनाको धार्मिक महत्त्व आज पनि उस्तै छ। नेपालमा घटस्थापनाको परम्परा जति पुरानो भए पनि यसलाई अझै पनि उत्साहपूर्वक पालन गरिन्छ। धार्मिक विश्वास, देवीप्रतिको सम्मान, र समाजिक उत्तरदायित्वका कारण घटस्थापनाको महत्त्व समयसँगै अझ बढ्दै गएको छ। आधुनिक समयमा पनि मानिसहरूले यस अनुष्ठानलाई उच्च महत्त्वका साथ हेरिरहेका छन्। घटस्थापनाको बेला घर-घरमा पवित्र जमरा राख्ने, देवीको पूजा गर्ने र धार्मिक अनुष्ठानहरू गरिन्छन्।
निष्कर्ष
घटस्थापना नेपाली संस्कार, संस्कृति र धर्मको अभिन्न अंग हो। घटस्थापनाले देवी दुर्गाको शक्तिको प्रतीक हो र यो अनुष्ठान नेपाली समाजमा महत्वपूर्ण स्थान राख्छ। देवीको पूजा, जमरा रोपण र अन्य धार्मिक अनुष्ठानहरूले परिवारमा शान्ति, समृद्धि र खुशी ल्याउने विश्वास छ। घटस्थापनाको विधि र विधान सदियौंदेखि नेपालको सांस्कृतिक र धार्मिक जीवनमा गहिरो जरा गाडेको छ, र यसको धार्मिक महत्त्वलाई हरेक पुस्ताले निरन्तरता दिइरहेको छ।
घटस्थापनाको यस विस्तृत व्याख्या नेपालका धार्मिक परम्परा, संस्कृति र इतिहाससँगको घनिष्ट सम्बन्धको प्रमाण हो, जसले नेपाली समाजमा धार्मिक आस्था र परम्पराको गहिराइलाई अझ सुदृढ बनाइरहेको छ।